Zapraszam do podjęcia trzeciego iluminatorskiego wyzwania. Tym razem obiektem naszych zainteresowanń będą nietoperze.

Natura poprowadziła rozwój ewolucyjny nietoperzy w niezwykłym kierunku. Posiadają szereg niezwykłych, wyróżniających cech.  Współczesna klasyfikacja taksonomiczna grupuje około 1300 gatunków do gromady ssaków rzędu rękoskrzydłych Chiroptera.

Nietoperze to ni-ptaki, ni-ssaki z błoniastymi skrzydłami, bezszelestnie latające, echolukujące „klaskając językiem”, z niezwykłą zwrotnością podczas lotu, odpoczywające zwisając głową w dół. Także nocny tryb życia, ciemna sierść, życie w opustoszałych miejscach, to wszystko, zgodnie z ludowymi wierzeniami, czyniło z nietoperzy „odmieńców” naruszających ziemski porządek. Jak podaje Pliniusz Starszy, choć mają skrzydła i latają, nie mają piór, nie rodzą się z jaj jak ptaki. Są „mieszańcami”, wpisanymi w porządek graniczny.

W wielu kulturach świata Zachodniego nietoperze mają pejoratywne znaczenie. Uważano je za wcielenie złych duchów lub istoty demoniczne. W średniowiecznej Europie nietoperz był wcieleniem czarów, śmierci i nieszczęścia, nocnym ptakiem Szatana. Stąd też w wielu przedstawieniach demonów odnajdujemy cechy morfologiczne nietoperzy. Nietoperz to jeden z atrybutów czarownic. W średniowiecznych receptach magicznych pojawia się ingrediencja z nietoperza.

Istnieją nietoperze o niechlubnej sławie krwiopijców. To wampiry Desmodontinae żywiące się  tylko krwią kręgowców. Choć występują w strefie tropikalnej Ameryki Środkowej i Południowej, doskonale znamy model ich „polowania”.  Atakują nocą, gdy ofiara śpi. Dzięki bardzo ostrym zębom wkłuwają się w ciało ofiary, a ich ślina zawierająca antykoagulanty i substancje znieczulające, sprawia, że ich atak często jest niedostrzegalny.

Współcześnie nadal obawiamy się nietoperzy w związku z pojawianiem się wirusów o potencjale pandemicznym. Nietoperze mogą być idealnymi inkubatorami groźnych dla człowieka wirusów, dzięki ich niezwykle skutecznemu i wytrzymałemu układowi odpornościowemu.

Nietoperz towarzyszy alegorycznemu przedstawieniu Ignorancji, ponieważ „do światła podobna jest mądrość, do ciemności zaś, których nigdy nie opuszcza Gacek, ignorancja”.

Warto wspomnieć, że przedstawienie nietoperza pojawia się w herbach miast należących do Korony Aragonii i jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów heraldyki katalońskiej.  

Jak wyglądają średniowieczne nietoperze?

Opisy i wizerunki tych zwierząt odnajdujemy w bestiariuszach i średniowiecznych encyklopediach. Nietoperze pojawiają się również na marginesach, zwykle jako element w kompozycji malarskiej.

Nietoperze zdobiące karty manuskryptów niejednokrotnie nie przedstawiają ich prawdziwej fizjonomii. Nawet te, które ilustrują opisy encyklopedyczne. Wyobraźnia nie ograniczała twórców. Odnajduję w tych iluminacjach cechy gryzoni, czasem kotów czy… pluszowych misiów… Nietoperze skrzydła to rozpięte wokół ciał błony. Ich kształt i sposób mocowania do ramion czy ciała niejednokrotnie zdumiewa i rodzi pytania o możliwość lotu tych zwierząt. Ilość kończyn też bywa różna. Niektóre posiadają jedną lub dwie pary, inne nie posiadają ich wcale. Natomiast powtarzającym się elementem jest skromne ubarwienie. Dominują barwy od szarych do brązowych, jak przystało na ssaki nocne.

SYMBOLIKA ZWIERZĄT. SYMBOL – ZNAK – PRZESŁANIE, red. J. Marecki, L. Rotter, Unum, Kraków, 2009, ISBN 978-83-7643-023-2

SŁOWNIK SYMBOLI, W. Kopaliński, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1990, ISBN 83-214-0746-3

IKONOLOGIA, C. Ripa, przekł. I.Kania, Universitas, Kraków, 2013, ISBN 97883-242-2301-5